φούγκα

(Μουσ.). Η πιο ολοκληρωμένη πολυφωνική μουσική μορφή –φωνητική ή ενόργανη– με το όνομα της οποίας συνδέεται η έννοια της ροής της αμοιβαίας φυγής των διαφόρων μερών ή φωνών του μουσικού λόγου. Η μορφική έννοια της φ. έχει ως επίκεντρο την ανάπτυξη του θέματος μιας σύντομης μελωδικής γραμμής, που θα μείνει σε ολόκληρη τη σύνθεση ο βασικός πυρήνας της αντιστικτικής δομής. Στη φ. μπαίνουν, η μία μετά την άλλη, όλες οι άλλες φωνές, επαναλαμβάνοντας το αρχικό θέμα στη ρυθμική και μελωδική μορφή του, αλλά όχι αναγκαστικά και στο ίδιο του το ύφος. Σταθεροί υποχρεωτικοί κανόνες όμως επιβάλλουν ένα ορισμένο τονικό ύφος στις απαντήσεις του θέματος. Το θέμα και η απάντηση αποτελούν το υποκείμενο και το αντιυποκείμενο της φ. Συνήθως τα διάφορα μέρη ή φωνές που παρεμβαίνουν στη σύνθεση αναγγέλλουν το υποκείμενο ή το αντιυποκείμενο, πραγματοποιώντας την πρώτη φάση της φ., την έκθεση. Την τελευταία αυτή διαδέχεται ένα επεισόδιο, δηλαδή η ανάπτυξη χαρακτηριστικών μελωδικών ή ρυθμικών στοιχείων του θέματος, όπου η εφευρετική φαντασία του συνθέτη μπορεί να αποκαλυφθεί με προσωπική αυτονομία. Το πρώτο επεισόδιο ακολουθεί η επανάληψη του θέματος και της απάντησης, που γίνεται συχνά σε νέα ρυθμική διάρθρωση και που, με τη σειρά της, προκαλεί τη δυνατότητα παρεμβολής στη φ. και άλλων επεισοδίων. Η μορφική αυστηρότητα της φ. αντιμετωπίζεται από τον μουσικό ακριβώς όπως και οι νόμοι της μετρικής από τον ποιητή. Η φ. είχε ως πρόδρομο τον κανόνα, και ως μέσο εφαρμογής της το φουγκάτο, μια αντιστικτική τεχνική σε ύφος μίμησης, όχι όμως τόσο αυστηρά οργανωμένο όσο στη φ., που παρουσιάζεται και ως αποκορύφωμα της αντίστιξης. Από την άποψη αυτή σε ανυπέρβλητο ύψος έφτασε η τέχνη του Μπαχ, που εκδηλώνεται όχι μόνο σε γνωστότατες σελίδες, όπως π.χ. τα Πάθη κατά Ματθαίον, Το καλοσυγκερασμένο πληκτροφόρο, οι πολυάριθμες συνθέσεις για εκκλησιαστικό όργανο, ανάμεσα στις οποίες η περίφημη Τοκάτα και φούγκα σε ρε μινόρε, αλλά κυρίως στην Τέχνη της φούγκας και στη Μουσική προσφορά, μνημεία τέχνης που παρακάμπτουν ακόμα και μια συγκεκριμένη φωνητική ή ενόργανη επέμβαση. Ο Μότσαρτ εμπιστεύθηκε σε μια φ. το φινάλε της τελευταίας Συμφωνίας του Κ. 551 (Συμφωνία του Διός) και ο Μπετόβεν τράβηξε έως τις ακρότατες συνέπειες τη μορφή αυτή στη Μεγάλη Φούγκα, έργο 133, για κουαρτέτο εγχόρδων. Ο Βάγκνερ με την επέμβαση της φ. έστησε μια μεγαλειώδη δεύτερη πράξη των Αρχιτραγουδιστών της Νυρεμβέργης, ενώ ο Βέρντι τη χρησιμοποίησε στο φινάλε του Φάλσταφ. Απαλλαγμένη από τα μορφικά της σχήματα, η φ. αντιπροσωπεύει για τους συνθέτες έναν δύσκολο, αλλά πολύ ευρύ στόχο.

* * *

η, Ν

μουσ. αντιστικτική μουσική σύνθεση που χρησιμοποιεί τη μελωδική μίμηση, ένα είδος πολυφωνικής σύνθεσης, κατά την οποία γίνεται διαδοχική και με παραλλαγές ανάπτυξη τού αρχικού θέματος από διάφορες φωνές ή όργανα.

[ΕΤΥΜΟΛ. < ιταλ. fuga «φυγή»].